Δημοσιεύτηκε στο ηλεκτρονικό περιοδικό ΧΡΟΝΟΣ // τεύχος ΟΚΤΩ, Δεκέμβριος 2013
Επικαιροποιημένη και εμπλουτισμένη η αγγλική έκδοση του βιβλίου
του Κώστα Δουζίνα σχετικά με τις νέες μορφές κινημάτων και πολιτικών υποκειμενικοτήτων
του Κώστα Δουζίνα σχετικά με τις νέες μορφές κινημάτων και πολιτικών υποκειμενικοτήτων
του Μιχάλη Μπαρτσίδη
Ο Δουζίνας διακινδύνευσε από την πρώτη στιγμή την πολιτική τοποθέτησή του σχετικά με τις νέες μορφές κινημάτων και πολιτικών υποκειμενικοτήτων που αναδύθηκαν σε παγκοσμιοτοπικό επίπεδο, όπως οι πλατείες, τα occupy κ.λπ. Συνέλαβε την πολιτική και ιστορική τους σημασία ως εξεγέρσεων και επαναστάσεων που ορίζουν εκ νέου τη δημοκρατία, αρθρώνοντας την ανάλυσή του σε πραγματικό χρόνο. Με αφετηρία τη διαπίστωση ότι «τα κύματα των εξεγέρσεων… διέψευσαν ότι τελικό στάδιο είναι η δημοκρατία χαμηλής έντασης…» υποστηρίζει έναν ορισμό της δημοκρατίας ως μετασταθερής ισορροπίας σε υψηλή ενεργειακή στάθμη. Σύμφωνα με τη σύλληψη του Ρανσιέρ, η δημοκρατία όσο διατρέχεται από συγκρούσεις τόσο πιο ζωντανή καθίσταται.
Το διακύβευμα
Αρμοδιότητά του δεν ήταν να αναλύσει την κρίση, και ειδικά την ελληνική περίπτωση, από οικονομικής απόψεως, αλλά να μελετήσει τις νέες μορφές κινητοποίησης ως πολιτικές εμπειρίες αντίστασης. Αρχικά, υπερασπίζεται την ιστορική πρωτοτυπία των πλατειών έναντι της υποτίμησής τους εκ μέρους καθεστωτικών γραφίδων ως ανάξιου λαϊκιστικού φαινομένου. Έπειτα, καθώς εξελίσσεται το φαινόμενο, ο Δουζίνας τυποποιεί τρεις μορφές υποκειμένων αντίστασης που αναδείχθηκαν: α) Δεκέμβρης: βίαιη ματαίωση προσδοκιών, β) Απεργίες πείνας μεταναστών: τα όρια του ανθρώπινου, γ) Πλατείες: ανυπακοή και δημοκρατία, occupy: συμβολικό αντικαπιταλιστικό (το βιβλίο δεν πρόλαβε το Πάρκο Γκεζί στο Τάξιμ αλλά για τον Κώστα Δουζίνα εμπλουτίζει το ρεπερτόριο ως νέος τύπος αντίστασης). Στη συνέχεια εμβαθύνει στην ιστορικότητα των μορφών συγκρότησης των υποκειμένων, έτσι όπως αυτές αλληλοσυσχετίζονται, κι αυτό τη στιγμή που ριζοσπάστες στοχαστές, «μαρξιστές» και μη, αντεξουσιαστές, συνέχιζαν να υποτιμούν το φαινόμενο καθόσον δεν ικανοποιούσε τις επαναστατικές προσδοκίες. Δύο χρόνια μετά, ο Δουζίνας επεξεργάζεται την ελληνική πολιτική εμπειρία στο παράδειγμα του ΣΥ.ΡΙΖ.Α. υπογραμμίζοντας την ευτυχή συνάντησή του με το δυναμικό της πλατείας Συντάγματος στην οποία οφείλεται και η εκλογική εκτίναξή του. Ο ΣΥ.ΡΙΖ.Α. απέδωσε την «κάθετη διάσταση» του φαινομένου, την οποία οφείλει να διαχειριστεί χωρίς να μένει προσκολλημένος στη λογική της κλασικής κομματικής μορφής.
Τα παραπάνω συνοψίζουν το θεωρητικό και πολιτικό διακύβευμα του βιβλίου. Για να ανασυγκροτήσουμε όμως το βασικό επιχείρημα, ας ακολουθήσουμε τη διαίρεσή του σε τρία μέρη.
Τα επιχειρήματα
Το πρώτο μέρος με τίτλο «Κρίση» επιχειρεί να απαντήσει στο ερώτημα: Πού οφείλονται οι εξεγέρσεις; Η κρίση του μοντέλου της ευδαιμονίας και η συνακόλουθη κυκλική ματαίωση της ατομικής επιθυμίας και των προσδοκιών, αναπόφευκτα συμπτώματα των μεταβιομηχανικών κοινωνιών, οδηγούν σε μια αλυσίδα αντίστασης «στον δρόμο». Η αρχική αγανάκτηση με ηθικιστική χροιά1 μετατρέπεται σε οργή, σε πληρέστερο ηθικοπολιτικό συναίσθημα καθόσον συνδέει επιθυμία με σκέψη, τα πάθη με τον λόγο (σ. 160). Ο βιοπολιτικός σχεδιασμός της εξουσίας επιδιώκει τη διακοπή του κύκλου αυτού των εξεγέρσεων (σ.32).
Το δεύτερο μέρος με τίτλο «Φιλοσοφία» εμπνέεται από την προβληματική του πλήθους των Νέγκρι, Χαρντ και Βίρνο. Το πλήθος αποτελεί πολιτικό υποκείμενο, συνάθροιση και κοινή πράξη σωμάτων, προσωρινή εντατική συνεύρεση μοναδικοτήτων και επιθυμιών οι οποίες αποτελούν συντακτική δύναμη, διαφορετικής φύσεως από το έθνος ή τον λαό. Ποιος μπορεί να είναι ο δεσμός αυτών των μοναδικοτήτων; Ο Δουζίνας αναπτύσσει μια Οντολογία της αντίστασης (σ. 89): ο νόμος παράγει τάξη και μια ορισμένη επικύρωση της ζωής με αποκλεισμούς στοιχείων της, το αντίθετό του είναι η ριζική επιθυμία, συνεπώς ο ριζικός ανταγωνισμός του Πολιτικού. Η ελευθερία «συγκρούεται με την αναγκαιότητα δημιουργώντας ισχυρά αισθήματα αδικίας που οδηγούν σε ηθική ή πολιτική αντίθεση», στην αντίσταση ως σύγκρουση μεταξύ τάξης κόσμου-ανθρώπινης δράσης. Επιπροσθέτως, η «αξιωματική ισότητα» εμπνέει ως ιδέα τις αντιστάσεις ώστε ο Κ. Δουζίνας να διαπιστώνει ότι «ένας γενικός κομμουνισμός επιστρέφει εδώ και τώρα στις φαβέλες, στην Ταχρίρ…» (σ. 86). Αυτή είναι η «οντολογία της πράξης» μιας εξεγερμένης υποκειμενικότητας με την οποία επιστρέφουν το «δικαίωμα στην αντίσταση» καθώς και ο «φόβος των μαζών».
Ως συνέχεια των παραπάνω, το τρίτο μέρος με τίτλο «Αντίσταση» αποτελεί φόρο τιμής στο κίνημα των «Αγανακτισμένων» και επικεντρώνεται στην πλατεία Συντάγματος στην Αθήνα. Ο συγγραφέας συζητάει, αξιοποιώντας τις συνεισφορές των Ρανσιέρ και Νανσύ, την έννοια της ανυπακοής ως προϋπόθεση της δημοκρατίας, δύο στοιχεία που συγκροτούν την πρακτική αντιεξουσία. Συνάγει, τελικά, την κεντρική υπόθεση ότι οι πλατείες έδειξαν ένα νέο διττό μοντέλο πολιτικής οντολογίας: μια υλική οριζόντια ενσώματη πολλαπλότητα του πλήθους και συγχρόνως το αίτημα για λαϊκή ηγεμονία.
Το θέμα αυτό αναπτύσσεται στο πλαίσιο μιας συζήτησης για το πρόβλημα της στρατηγικής ή, αλλιώς, της ηγεμονίας αναφορικά με τις μετα-ηγεμονικές προσεγγίσεις. Αυτό συνιστά και την κύρια προσθήκη σε σχέση με την ελληνική έκδοση. Ο Δουζίνας θεωρεί χρήσιμες τις θεωρητικές θέσεις των ριζοσπαστών φιλοσόφων, ενσωματώνοντας αρκετές από αυτές, αλλά η τελική προτεινόμενη από τον καθένα τους στρατηγική δεν είναι ικανοποιητική. Ασκεί κριτική στους Μπαντιού, Ζίζεκ και Νέγκρι για επιλεκτική στάση καταπώς βολεύει τη θεωρία τους, έναντι της ποικιλίας των υποκειμενικοτήτων που αναδείχθηκαν. Ο Νέγκρι και ο Ζίζεκ υπερασπίζονται τα occupy ίσως λόγω του συμβολικού αντικαπιταλιστικού τους χαρακτήρα, ο Μπαντιού την Αραβική Άνοιξη και, όχι και τόσο ένθερμα, τις ισπανικές πλατείες. Σε μια «απόσυρση» από το κράτος, ο Μπαντιού δεν ικανοποιείται παρά με τη μεγάλη καθαρά αντικαπιταλιστική επανάσταση, ενώ ο Νέγκρι παραμένει εναντίον του κόμματος, υπέρ του πολλαπλού και του οριζόντιου. Ο Δουζίνας, χωρίς να αντιδιαστέλλει πλατείες και occupy, επιχειρεί να συνδέσει το οριζόντιο πεδίο των αντιστάσεων με τo κεντρικό πολιτικό διακύβευμα της εξουσίας, σε κοινή γραμμή πλέον με τον Ζίζεκ, μέσω της έννοιας της λαϊκής ηγεμονίας που, θεωρεί ότι του παρέχουν οι πλατείες.
Στο καταληκτικό κεφάλαιο συνοψίζει τα μαθήματα που λάβαμε από τα κινήματα (δημοσιότητα με ισότητα και μια αισθητική της πράξης) διατυπωμένα υπό μορφή ερωτημάτων: Πώς μπορεί να διατηρηθεί και να θεσμοποιηθεί η ενέργεια του πλήθους-λαού; Πώς επιβιώνει η συντακτική δύναμη του πλήθους όταν αδειάζουν οι πλατείες; Και εκεί, σαν μια ουβερτούρα θέτει την ιδέα ότι η κληρονομιά τους συνεχίζεται, αλλά και η ηγεμονία συγκροτείται στα στοιχεία δόμησης των κοινοτήτων αλληλεγγύης, στη διατήρηση και την ενδυνάμωση των κοινωνικών δεσμών κάθε είδους –οικογένειες, φιλίες, χώροι φιλοξενίας, ομάδες αλληλεγγύης και φροντίδας–, στην υπεράσπιση των κοινών αγαθών. Όπου αναδύεται το κοινό (common) ή, θα πρόσθετα, το διατομικό στοιχείο (transindividuel) εκεί φτιάχνονται τα νέα υποκείμενα και η δέσμευση με το έθος που ξεπρόβαλε στις πλατείες.
Το βιβλίο κλείνει με έναν Επίλογο για την κρίση και κατάρρευση(;) του ευρωπαϊκού ιδεώδους λόγω της κρίσης χρέους και αναρωτιέται αν το μέλλον της Ελλάδας προοιωνίζεται, θετικά ή αρνητικά, το μέλλον της Ευρώπης.
Υπάρχουν, ωστόσο, δύο σημεία αλληλένδετα στα οποία θα ασκούσαμε κριτική με στόχο τον παραγωγικό φιλοσοφικό διάλογο: αφενός σχετικά με την υιοθέτηση του μοντέλου ματαίωσης της ευδαιμονίας για την κατανόηση της κρίσης και, αφετέρου, σχετικά με την ανάγκη βαθύτερης ανάλυσης της διατομικής διάδρασης στη «στιγμή-πλατεία», ώστε να μην αποδίδουμε τη συγκρότηση της νέας υποκειμενικότητας σε «κάτι μαγικό που συμβαίνει όταν είμαστε μαζί» (σ. 129).
Μεταξύ φιλοσοφίας και πολιτικής
Με ποιες μεθοδολογικές προϋποθέσεις ο Κ. Δουζίνας συσχετίζει την έννοια της αντίστασης με τη φιλοσοφία; Ερευνά τις αντιστάσεις σχεδόν με εθνογραφική ματιά κινούμενος στη γραμμή του παγκοσμιοτοπικού και δεν εφαρμόζει τις φιλοσοφικές έννοιες πάνω στα γεγονότα. Συγκροτεί έναν ενδιάμεσο χώρο μεταξύ φιλοσοφίας και πολιτικής χωρίς να εισάγει κάποιου είδους προτεραιότητα σε κάποιον από τους δύο όρους της σχέσης. Με τον τρόπο αυτό ο φιλόσοφος αποφεύγει κάθε εμπειρισμό αφού οι έννοιες δεν «καπελώνουν» τα ιστορικά και πολιτικά γεγονότα, τουναντίον ελέγχονται και εμπλουτίζονται από αυτά.
Η παρέμβαση του Δουζίνα επαναφέρει τον ρόλο του μαχητικού αριστερού διανοουμένου. Αφού κατέκτησε έναν κεντρικό ρόλο τα τελευταία χρόνια στις ζυμώσεις και στην παραγωγή νέων ριζοσπαστικών ιδεών, διαδίδει το μήνυμα των αντιστάσεων παράλληλα με την περιγραφή και κοινοποίηση της κρίσης και των οδυνηρών συνεπειών της σε ένα διεθνές ακροατήριο. Ενημερωμένος για όλα τα ρεύματα σκέψης, αδογμάτιστος και κριτικός, ενσωματώνει δημιουργικά τα χρήσιμα στοιχεία με τον καλύτερο εκλεκτικισμό που απαιτούν οι μέρες μας.
Ο λόγος του Δουζίνα είναι τολμηρός, παρεμβατικός, ανοιχτός, ριζοσπαστικός, κριτικός, διαλογικός. Ενώ βασίζεται στη χρήση εννοιών, καταφέρνει να γίνεται ευρύτερα κατανοητός χωρίς να ξεπέφτει στον δημοσιολογικό σχολιασμό. Παραμένει πιστός στη στράτευση, στη μαχητική διάθεση και αυτοπεποίθηση της μεταπολιτευτικής γενιάς, χωρίς να χάνεται στις «κομματικές» διαδρομολογίες. Αναδεικνύει το πρόβλημα της ελληνικής περίπτωσης χωρίς να το ιδιοποιείται και, κινούμενος με άνεση εντός και εκτός Ελλάδας, το διαχέει σε μια πραγματική κοσμοπολιτική προοπτική μακριά από τον ξεπερασμένο κοσμοπολιτισμό. Θεωρήθηκε αισιόδοξος. Σημασία έχει ότι υπηρετεί μια χρήσιμη πολιτική ηθική με χαρούμενη γνώση χωρίς να υποπίπτει στον σχολαστικισμό ούτε στην αριστερή μελαγχολία. Παραμένει φιλόσοφος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου