Κορωνοϊός, βιοπολιτική και κατάσταση εξαίρεσης: Giorgio Agamben, Jean Luc Nancy, Roberto Esposito

Με αφορμή την έξαρση του κορωνοϊού, ειδικά στην Ιταλία, τρεις σημαντικοί φιλόσοφοι δημοσίευσαν στο τέλος Φεβρουαρίου τα παρακάτω σύντομα κείμενα που συνθέτουν μια μικρή μεταξύ τους συζήτηση για την κατάσταση εξαίρεσης και τη βιοπολιτική.
O Giorgio Agamben γράφει για την επινόηση της επιδημίας ως μέσο για την επιβολή μιας κατάστασης εξαίρεσης. Ακολούθως, ο Jan Luc Nancy κάνει λόγο για την βάϊραλ εξαίρεση και απαντά καλοπροαίρετα αλλά δηκτικά στον Agamben, μιλώντας για παραπλάνηση. Τέλος, ο Roberto Esposito, καθηγητής φιλοσοφίας στη Scuola Normale Superiore, υπερασπίζεται την χρησιμότητα της έννοιας της βιοπολιτικής σήμερα αλλά μας καλεί ταυτόχρονα να δείχνουμε σύνεση στη χρήση της τονίζοντας την σημασία της αναγκαίας αίσθησης αναλογικότητας.

Giorgio Agamben: Για να κατανοήσουμε τα παράλογα και απολύτως αδικαιολόγητα μέτρα έκτακτης ανάγκης είναι απαραίτητο να ξεκινήσουμε από τη δήλωση του Εθνικού Συμβουλίου Έρευνας (NRC) της Ιταλίας, σύμφωνα με την οποία «δεν υπάρχει επιδημία του SARS-CoV2 στην Ιταλία»[1].

Και συνεχίζει, σε κάθε περίπτωση «η μόλυνση, σύμφωνα με τα διαθέσιμα έως σήμερα επιδημιολογικά δεδομένα και με βάση δεκάδες χιλιάδες περιπτώσεις, προκαλεί ελαφρά/μέτρια συμπτώματα (μια παραλλαγή της γρίπης) στο 80-90% των περιπτώσεων. Στο 10-15%, υπάρχει πιθανότητα πνευμονίας, η πορεία της οποίας όμως θα είναι ήπια στη μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων. Εκτιμάμε ότι μόνο το 4% των ασθενών θα απαιτήσει εντατική θεραπεία».

Αν αυτή είναι η πραγματική κατάσταση, γιατί τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και οι αρχές κάνουν ό, τι είναι δυνατόν για να δημιουργήσουν ένα κλίμα πανικού προκαλώντας έτσι μια πραγματική κατάσταση εξαίρεσης με σοβαρούς περιορισμούς στην κίνηση και την αναστολή της καθημερινής ζωής και των εργασιακών δραστηριοτήτων για ολόκληρες περιοχές;

Δύο παράγοντες μπορούν να συμβάλουν στην εξήγηση μιας τέτοιας δυσανάλογης συμπεριφοράς. Πρώτα απ’ όλα, αυτό που εκδηλώνεται για άλλη μια φορά είναι η αυξανόμενη τάση να χρησιμοποιείται η κατάσταση εξαίρεσης ως το κανονικό παράδειγμα διακυβέρνησης. Το  διάταγμα που εγκρίθηκε από την κυβέρνηση «για λόγους υγιεινής και δημόσιας ασφάλειας» οδηγεί σε μια πραγματική στρατιωτικοποίηση «των δήμων και των περιοχών στις οποίες υπάρχει τουλάχιστον ένα άτομο που βρίσκεται θετικό στον ιό και για το οποίο η πηγή της μόλυνσης είναι άγνωστη ή στις οποίες υπάρχει τουλάχιστον μία περίπτωση που δεν συνδέεται με άτομο που πρόσφατα ταξίδεψε από περιοχή που έχει ήδη πληγεί».

Μια τέτοια αόριστη φόρμουλα θα επιτρέψει στην κυβέρνηση να επεκτείνει γρήγορα την κατάσταση εξαίρεσης σε όλες τις περιοχές, δεδομένου ότι είναι πρακτικά αδύνατο να μην εμφανιστούν άλλες περιπτώσεις σε άλλες περιοχές. Είναι αυτονόητο ότι οι περιορισμοί που επιβλήθηκαν[2] είναι δυσανάλογοι προς την απειλή που είναι, σύμφωνα με το NRC, μια κανονική γρίπη, που δεν διαφέρει πολύ από εκείνες που μας επηρεάζουν κάθε χρόνο.

Μπορούμε να πούμε ότι όταν εξαντληθεί η τρομοκρατία ως δικαιολογία για έκτακτα μέτρα, η εφεύρεση μιας επιδημίας θα μπορούσε να προσφέρει το ιδανικό πρόσχημα για τη διεύρυνση των μέτρων αυτών πέρα ​​από κάθε όριο.

Ο άλλος παράγοντας, όχι λιγότερο ανησυχητικός, είναι η κατάσταση φόβου, η οποία τα τελευταία χρόνια έχει διαχυθεί σε στη συνείδηση ​​των ατόμων και μεταφράζεται σε μια πραγματική ανάγκη για καταστάσεις συλλογικού πανικού, για τις οποίες η επιδημία προσφέρει και πάλι το ιδανικό πρόσχημα.

Ως εκ τούτου, σε έναν διεστραμμένο φαύλο κύκλο, ο περιορισμός της ελευθερίας που επιβάλλουν οι κυβερνήσεις γίνεται αποδεκτός στο όνομα μιας επιθυμίας για ασφάλεια, η οποία έχει δημιουργηθεί από τις ίδιες κυβερνήσεις που τώρα παρεμβαίνουν για να την ικανοποιήσουν.

Giorgio Agamben, 26 Φεβρουαρίου 2020
Πηγή: Positions Politics

Jean Luc Nancy: Ο Giorgio Agamben, ένας παλιός φίλος, ισχυρίζεται πως ο κορωνοϊός είναι ελάχιστα διαφορετικός από μια κανονική γρίπη. Ξεχνά ότι για την «κανονική» γρίπη έχουμε ένα εμβόλιο που έχει αποδειχθεί αποτελεσματικό. Ωστόσο, είναι απαραίτητο κάθε χρόνο να αναπροσαρμόζεται στις ιικές μεταλλάξεις. Ακόμα και η «κανονική» γρίπη σκοτώνει
πάντοτε μερικούς ανθρώπους και ο κορωνοϊός, για τον οποίον δεν υπάρχει εμβόλιο, προκαλεί σαφώς υψηλότερη θνησιμότητα. Η διαφορά (σύμφωνα με πηγές του ίδιου τύπου με αυτές του Agamben) είναι περίπου 1 προς 30: δεν μοιάζει με μικρή διαφορά.

Ο Giorgio βεβαιώνει ότι οι κυβερνήσεις χρησιμοποιούν όλων των ειδών τα προσχήματα για να επιβάλλουν συνεχείς καταστάσεις εξαίρεσης. Δεν παρατηρεί, όμως, ότι η εξαίρεση καθίσταται πράγματι κανόνας σε έναν κόσμο όπου οι τεχνικές διασυνδέσεις κάθε είδους φθάνουν σε μία ένταση άγνωστη μέχρι σήμερα και η οποία αναπτύσσεται παράλληλα με τον πληθυσμό. Ο πολλαπλασιασμός του τελευταίου οδηγεί επίσης στις πλούσιες χώρες στην αύξηση του προσδόκιμου της ζωής και στην αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων και γενικότερα των ατόμων που διατρέχουν κίνδυνο.

Αμφισβητείται ένας ολόκληρος πολιτισμός, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία γι’ αυτό. Υπάρχει ένα είδος «viral» εξαίρεσης – βιολογικής, πληροφορικής, πολιτιστικής – που εμείς μετατρέπουμε σε πανδημία. Οι κυβερνήσεις δεν είναι παρά θλιβεροί εκτελεστές και η επίθεση εναντίον τους μοιάζει περισσότερο με περισπασμό παρά με πολιτικό προβληματισμό.

Υπενθυμίζω ότι ο Giorgio είναι ένας παλιός φίλος. Σχεδόν τριάντα χρόνια πριν, οι γιατροί αποφάσισαν ότι έπρεπε να κάνω μεταμόσχευση καρδιάς. Ο Giorgio ήταν ένας από τους λίγους ανθρώπους που με συμβούλευσαν να μην τους ακούσω. Αν είχα ακολουθήσει τη συμβουλή του, θα πέθαινα χωρίς αμφιβολία αρκετά γρήγορα. Μπορούμε να παραπλανηθούμε. Ο Giorgio παραμένει ένα πνεύμα φινέτσας και καλοσύνης που μπορεί να οριστεί –χωρίς την παραμικρή ειρωνεία– ως εξαιρετικό.

Jean Luc Nancy, 27 Φεβρουαρίου 2020
Πηγή: Antinomie

Roberto Esposito: Διαβάζοντας το παραπάνω κείμενο από τον Nancy βρίσκω τα στοιχεία που πάντα τον χαρακτηρίζουν – ιδιαίτερα την πνευματική γενναιοδωρία που έχω βιώσει ο ίδιος στο παρελθόν, αντλώντας μεγάλη έμπνευση από τη σκέψη του. Αυτό που κάποια στιγμή διέκοψε τον διάλογό μας ήταν η σαφής αποστροφή του Nancy προς το παράδειγμα της βιοπολιτικής. (….) Σήμερα κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί τη πλήρη ανάπτυξη της βιοπολιτικής. Από τις βιοτεχνολογικές παρεμβάσεις σε περιοχές που θεωρούνταν αποκλειστικά φυσικές όπως η γέννηση και ο θάνατος, έως τη βιολογική τρομοκρατία, τη διαχείριση της μετανάστευσης και λιγότερο ή περισσότερο σοβαρές επιδημίες, όλες οι τρέχουσες πολιτικές συγκρούσεις έχουν στο επίκεντρό τους τη σχέση μεταξύ πολιτικής και βιολογικής ζωής. Ακριβώς αυτή η αναφορά στον Φουκώ πρέπει να μας οδηγήσει στο να μην παραβλέψουμε τον ιστορικά διαφοροποιημένο χαρακτήρα των βιοπολιτικών φαινομένων.  Είναι ένα πράγμα να υποστηρίζουμε, όπως κάνει ο Φουκώ, ότι για δυόμισι αιώνες η πολιτική και η βιολογία έχουν δεθεί σε έναν ολοένα και πιο στενό κόμπο, με προβληματικά και μερικές φορές τραγικά αποτελέσματα. Κι είναι ένα άλλο πράγμα να ταξινομηθούν μαζί ασύγκριτα μεταξύ τους γεγονότα και εμπειρίες.

Προσωπικά θα απέφευγα να συσχετίσω τις ειδικές φυλακές με μια καραντίνα λίγων εβδομάδων. Φυσικά, από νομικής άποψης, το επείγον διάταγμα ωθεί την πολιτική σε εξαιρετικές διαδικασίες, οι οποίες μακροπρόθεσμα μπορούν να υπονομεύσουν την ισορροπία των εξουσιών προς όφελος της εκτελεστικής εξουσίας. Αλλά μου φαίνεται τουλάχιστον υπερβολικό να μιλήσω για έναν κίνδυνο για την δημοκρατία στην προκειμένη περίπτωση. Πιστεύω ότι θα πρέπει να ξεχωρίσουμε τα επίπεδα, διαχωρίζοντας τις μακροπρόθεσμες διαδικασίες από τις πρόσφατες εξελίξεις.

Για τουλάχιστον τρεις αιώνες, η πολιτική και η ιατρική έχουν συνδεθεί με έναν τρόπο αμοιβαίας επιρροής που μετασχηματίζει και τις δυο. Από την μια, παρατηρείται μια διαδικασία ιατρικοποίησης της πολιτικής, η οποία απαλλαγμένη από ιδεολογικούς περιορισμούς εμφανίζεται όλο και περισσότερο αφοσιωμένη στη «φροντίδα» των πολιτών από κινδύνους που η ίδια αναδεικνύει. Από την άλλη, παρακολουθούμε μια πολιτικοποίηση της ιατρικής η οποία επενδύεται με καθήκοντα κοινωνικού ελέγχου που δεν της αναλογούν, γεγονός που εξηγεί και τις διαφορετικές εκτιμήσεις των γιατρών για την αντιμετώπιση ή τη φύση του κορωνοϊού. (…)
Αλλά για άλλη μια φορά, σχετικά με τις σίγουρα θεμιτές ανησυχίες, είναι αναγκαίο να μην χάσουμε την αίσθηση της αναλογικότητας. Μου φαίνεται ότι αυτό που συμβαίνει σήμερα στην Ιταλία έχει περισσότερο έναν χαρακτήρα αποσύνθεσης των δημόσιων εξουσιών παρά μιας ολοκληρωτικής προσέγγισης.

Roberto Esposito, 28 Φεβρουαρίου 2020
Πηγή: Antinomie

Ελεύθερη μετάφραση: Αντώνης Γαλανόπουλος

---

[1] Το κείμενο του Agamben παραπέμπει σε ανακοίνωση του Εθνικού Συμβουλίου Έρευνας (NRC) της Ιταλίας που είχε εκδοθεί στις 22 Φεβρουαρίου.

[2] Για λόγους οικονομίας χώρου δεν παραθέτονται εδώ τα μέτρα του διατάγματος, τα οποία έχουν άλλωστε ήδη τροποποιηθεί.